a) "Sosyal, kültürel
ve ekonomik tesislerin kurulup işletilmesi" hükmü.
Bazı
kooperatiflerin ana sözleşmelerinin amaç maddesinde, "ortakların sosyal,
kültürel ve ekonomik ihtiyaçlarını karşılamak üzere gerekli tesisleri kurar, bu
tesisleri işletir veya kiraya verir" hükmü yer almaktadır. Ana
sözleşmelerinde söz konusu hükme yer veren kooperatiflerin, fiilen maddede belirtilen
tesisleri kurup bizzat işletmeleri veya kiraya vermeleri halinde ortak dışı
faaliyette bulunmuş olacaklarından, ana sözleşmelerinde muafiyet şartlarının
tamamı yazılı olsa dahi, bu işlemlerin yapıldığı tarihten itibaren mükellefiyetlerinin
tesisi gerekmektedir. Ancak, ana sözleşmelerinde ortak dışı işlem yapılacağına
dair hükümlere yer veren kooperatiflerin kurumlar vergisine tabi olacakları
açıktır.
b) "Sermaye üzerinden
kazanç dağıtılmaması" hükmü
Bazı
kooperatiflerin ana sözleşmelerinde,"sermaye üzerinden kazanç
dağıtmamak" şartı açıkça yer almamakla birlikte;"Gelir gider farkı
genel kurulca onaylanan yıllık bilançoya göre tespit edilir, yönetim ve denetim
kurulu üyelerine gelir gider farkından pay verilmez ve kooperatif yalnız ortaklarıyla
işlem yapar. Ortaklarla yapılan işlemlerden doğmuş bulunan geri kalan farkın
bir kısmı yedek akçe olarak ayrılır. Yedek akçeler ortaklara dağıtılmaz. Gelir
gider farkı menfi olduğu takdirde, ortaya çıkan açık, yedek akçelerden, bunun
yetmemesi halinde ortak sermaye paylarından ve 70. maddeye göre oluşturulan
özel fondan karşılanır" hükmünün yer aldığı görülmektedir. İncelenmesinden
anlaşılacağı üzere, bu hükümde, muafiyet şartlarından; "yönetim ve denetim
kurulu üyelerine kazanç üzerinden hisse vererek ihtiyat akçelerini ortaklara
dağıtmamak" ve "münhasıran ortaklarıyla iş görmek" şartları
açıkça yazılı bulunmaktadır. Yine, aynı maddede, ortaklarıyla yapılan
işlemlerden doğmuş bulunan, kalan farkın bir kısmının yedek akçeye ayrılacağı
ve ortaklara dağıtılmayacağı açıkça belirtildiğinden; bu durumda kooperatifin sermaye
üzerinden kazanç dağıtması "fiilen mümkün değildir. Dolayısıyla
"sermaye üzerinden kazanç dağıtmamak" şartının zımnen var olduğunun
kabulü gerekir. Buna göre, ana sözleşmelerde söz konusu hükmün yer alması
halinde, muafiyet şartlarının tamamının yazılı olduğu kabul edilecek ve bu ana
sözleşmeye göre kurulan kooperatifler, fiiliyatta da bu şartlara uymaları
halinde, kurumlar vergisinden muaf tutulacaklardır.
c) Üst birliğe üye olma şartı
1163
Sayılı Kooperatifler Kanununun 93. maddesinin 4. fıkrasına göre; kooperatifler;
kooperatif birlikleri ve kooperatif merkez birliklerinden, faaliyete geçen üst
kuruluşlara girmedikleri takdirde kurumlar vergisi muafiyetinden faydalanmaları
mümkün değildir. Ancak, bu şart, kooperatifin faaliyet gösterdiği bölgede ve
alanda kurulmuş bulunan bir üst birliğin bulunması halinde aranacaktır.
Kooperatifin faaliyet gösterdiği bölgede ve alanda kurulmuş bir üst birlik
yoksa söz konusu şart aranmayacaktır. Burada ortaya çıkabilecek sorun,
"kooperatifin faaliyet gösterdiği bölgeden" ne anlaşılması
gerektiğidir. Bakanlığın belirlediği bölgede kurulmuş birliklerin anlaşılması
gerekmektedir.
Kooperatiflerin
kurumlar vergisinden muaf olabilmeleri için, 1163 Sayılı Kooperatifler
Kanununun 93/4. maddesiyle getirilen üst birliğe üye olma koşulu ile (üst
birlikler kuvvetlendirilerek) genel olarak kooperatifçiliğin geliştirilmesinin
amaçlandığı açıktır. Ancak, kooperatifler, ortaklarının ortak dayanışma
içerisinde, ekonomik durumlarını korumak ve geliştirmek amacıyla kurulmaktadır.
Bilindiği
üzere, kooperatif ortaklarını, genel olarak ekonomik durumları kuvvetli olmayan
kişiler teşkil etmektedir. Dolayısıyla kooperatiflerin en önemli sorunu mali
yetersizliktir. Durum bu iken, üst kuruluşa girmenin getirdiği mali külfet, doğal
olarak kooperatifleri üst birliğe girmemeye sevk etmektedir. Kooperatiflerin
üst birliğe girme konusundaki isteksizliklerinin diğer nedeninin de, üst
birliklerin somut ve yeterli hizmet vermemeleri olduğu ifade edilmektedir.
Nedeni ne olursa olsun, kooperatiflerin üst birliğe üye olmamaları halinde
kurumlar vergisinden muaf olmaları mümkün değildir. Bu ise, kooperatiflerin kurumlar vergisi ve
geçici vergi mükellefi olmalarını ve vergi kanunlarının kendilerine yüklediği
görevleri yerine getirmeleri sonucunu doğurmaktadır.
Sonuç
olarak, üst birliğe üye olmayan kooperatifler, boş da olsa, süresinde kurumlar
vergisi ve geçici vergi beyannamelerini vermek zorundadırlar. Ayrıca
Kooperatifler Kanunu'nun 93. maddesinde düzenlenen vergi, resim ve harç
muaflıklarından (defter ve ana sözleşme tasdiki dışında)
yararlanamayacaklardır.
