Gelir ve giderler, etkin kararlar almak için gerekli bilgileri içerecek şekilde farklı olarak hazırlanabilir. Örneğin çok amaçlı bir kooperatifte, yapılan faaliyetlerin her birinden ortakların tamamı değil de bir bölümü yararlanıyorsa, bu durumda her bir faaliyetin gelir ve giderlerinin ayrı tutulmasında büyük fayda vardır.
Konuyu biraz daha açmak için 100 ortaklı bir kooperatifi örnek olarak alalım. Bu kooperatif, süt ve yem satışı ve ormancılık faaliyetleri yapıyor olsun. Ortaklardan 60’ının süt, 80’inin ise ormancılık faaliyeti nedeniyle kooperatifle iş yaptığını varsayalım. Süt sığırı yetiştiren ortaklar kooperatife süt satmakta ve kooperatiften süt yemi satın
almaktadır. Bu durumda, bu kooperatifte yapılan süt, yem ve ormancılık faaliyetlerinin gelir ve giderlerinin ayrı ayrı tutulması gerekmektedir. Bunun temel olarak iki
nedeni bulunmaktadır:
- Faaliyetlerdeki başarıyı doğru ölçüp değerlendirmek ve doğru kararlar alabilmek
- Ortakların haklarını korumak ve adil olabilmek
Bu, özellikle risturn dağıtımı için gereklidir. Yani sütten elde edilen kârdan, süt sığırcılığı yapan ortaklar risturn alırken, diğerleri buradan risturn almamalıdır. Diğer
faaliyetler için de bu geçerlidir.
faaliyetler için de bu geçerlidir.
Ortak dışı işlemlerin de ayrı kaydedilmesi ve buradan elde edilen gelir ve giderlerin farklı değerlendirilmesi gerektiğini tekrar hatırlatmakta fayda vardır. Bunun
için muhasebecinizle birlikte çalışmanız ve bu tür taleplerinizi iletmeniz gerekir.
Burada konuyu daha ayrıntılı ele almadan önce, gelir ve gider kavramlarının üzerinde biraz daha durmakta fayda vardır. Şu soruyu sorarak başlamak belki daha
yararlı olabilir:
Kooperatife giren her para gelir midir?
Bu soruya elbette hayır cevabı verilmelidir. Örneğin mevcut bir taşıtın satışından elde edilen para gelir değildir. Elde edilen bir paranın gelir olarak kabul edilebilmesi için üretim veya hizmet faaliyetleri sonucu yaratılmış olması gerekir.
Yapılan her harcama masraf mıdır?
Gider veya masraf üretimi veya hizmeti gerçekleştirmek için katlanılan zahmetlerin tümü olarak tanımlanabilir. Gider ile harcama sıkça karıştırılmaktadır. Her
harcama masraf anlamını taşımaz. Örneğin, çiftliğimize nakit olarak yem aldığımızı ve depomuza koyduğumuzu varsayalım. Bu durumda, harcama yapılmış ancak bu
harcama gider haline dönüşmemiştir. Ne zaman bu yemler, hayvanlara verilip tüketilirse, o zaman gider oluşmuş demektir.
Aşağıda gelir tablosunun şeklini göstermek için bir örnek verilmiştir. Burada ifade edilenleri, kooperatifin yönetim kararlarında kullanabilmek için, bunların ne anlam taşıdıklarını bilmemiz gerekmektedir. Bu nedenle, bunlar üzerinde sırasıyla durulmuştur.
…. Yılı Gelir Tablosu
Unsurlar Tutar
A. Brüt satışlar …..
B. Satış indirimleri (-) …..
C. Net satışlar …..
D. Satışların maliyeti (-) …..
Brüt satış kârı veya zararı …..
E. Faaliyet giderleri …..
Faaliyet kârı veya zararı …..
F. Diğer faaliyetlerden olağan gelir ve kârlar …..
G. Diğer faaliyetlerden olağan gider ve zararlar (-) …..
H. Finansman giderleri (-) …..
Olağan kâr ve zarar …..
F. Olağan dışı gelir ve kârlar …..
G. Olağan dışı gider ve zararlar (-) …..
Dönem kârı veya zararı …..
K. Vergi ve diğer yasal yükümlülükler karşılığı (-) …..
Dönem kârı veya zararı …..
Brüt satışlar (gelirler) satılan mal veya hizmete ve satışın yurt içi veya yurt dışı olmasına bağlı olarak gruplandırılmalı ve kayıt edilmelidir. Örneğin süt, yem, makine satan bir kooperatif için satış çizelgesi şu şekilde hazırlanmalıdır.
A. Brüt Satışlar Süt Yem Makine Diğer Toplam
Yurtiçi …….. …….. …….. …….. ……..
Yurtdışı …….. …….. …….. …….. ……..
Satış indirimleri üç unsurdan oluşur: satış iadeleri, satış iskontoları ve diğer indirimler.
Kooperatifin faaliyetleri sonucu elde edilen toplam satış hâsılatından iadeler ve çeşitli indirimler söz konusu olabilir. Bu tür indirimler bu grup altında gösterilip
net satış hasılatının hesaplanmasında kullanılır. Bu tür indirimler yok ise doğal olarak brüt satış hasılatı net satış hasılatına eşit olacaktır. Satışla ilgili satış belgesinin
düzenlenip satışın gerçekleşmesinden sonraki her türlü indirim bu hesabın konusudur.
Net satışlar brüt satışlar ve satış indirimleri arasındaki farktır.
Üzerinde önemle durulması gereken kalemlerden bir tanesi de satışların maliyeti (giderler) kalemidir. Bu hesap grubu kooperatifte gerçekleştirilen faaliyet ve
hizmetlerden kaynaklanan giderlerin kayıt altına alındığı kalemdir. Daha önce de belirtilen kooperatiflerde kârlılığı artırmanın dört yolundan birisi olan giderlerin
(masrafların) kontrolü, bu hesabın ayrıntılı ve dikkatli bir şekilde incelenmesini gerektirir.
Bu nedenle, bu hesabın içinde nelerin yer aldığının bilinmesi başarı için şarttır.
Satışların maliyeti satılan mala doğrudan yüklenebilen giderlerin toplamını gösterir.
Bu hesap genel olarak;
(1) Satılan mamullerin maliyeti,
(2) Satılan ticari malların maliyeti,
(3) Satılan hizmetlerin maliyeti ve
(4) Diğer satışların maliyetinden oluşur.
Sadece süt toplayıp satan bir kooperatifte yeni bir ürünün üretimi söz konusu olmadığı için sadece satılan ticari malların maliyeti kapsamında tek bir kalemde
kayıt yapılır. Eğer ilave olarak kooperatif kendisi yem üretimi yapıyorsa, yem ile ilgili giderler satılan mamuller kalemine yazılır. Eğer kooperatifte örneğin süt sığırcılığı
veya veterinerlik konularında danışmanlık hizmeti veriliyorsa bu hizmetlerin giderleri satılan hizmetlerin maliyeti kalemine yazılır.
Brüt satış kârı veya zararı net satışlardan satılan malın maliyeti düşülerek bulunur. Bu, brüt kâr olarak da adlandırılabilir.
Faaliyet giderleri 3 başlık altında incelenir:
(1) Araştırma geliştirme giderleri
(2) Pazarlama, satış ve dağıtım giderleri
(3) Genel yönetim giderleri
Araştırma geliştirme (AR-GE) giderleri eğer ürünün veya hizmetin kalitesinin iyileştirilmesi için araştırma geliştirme faaliyetleri söz konusu ise bu faaliyetler için yapılan giderleri kapsamaktadır. Kooperatifler büyüdükçe bu tür faaliyetler ve giderlerle karşılaşılabilir.
Pazarlama, satış ve dağıtım giderleri adından da kolaylıkla anlaşılabileceği gibi pazara taşıma, komisyon vb. masraflar pazarlama, satış ve dağıtım giderleri içerisinde yer alır.
Genel yönetim giderleri malın veya hizmetin üretimine doğrudan yüklenemeyen yönetimle ilgili genel masraflardır. Örneğin kooperatifin yönetimi ile ilgili ısıtma,
işçilik, enerji, haberleşme, kırtasiye, huzur hakları, danışmanlık, büro hizmetleri, çay, şeker vb. masrafları içerir.
Finansman giderleri başlığı altında, yabancı finansman araçları kullanılmış ise bu finansmanlar için yapılan faiz dahil olmak üzere tüm masraflar kayıt edilir.
Gelir tablosunda ayrı ayrı gösterilen satışların maliyeti, faaliyet giderleri ve finansman giderlerinin toplamı yıllık işletme giderlerini gösterir. Yıllık işletme giderleri
sıkça kullanılan bir kavramdır.
Gelir tablosunda bulunan “Diğer faaliyetlerden olağan gelir ve kârlar”, “Diğer faaliyetlerden olağan gider ve zararlar”, “Olağandışı gelir ve kârlar” ile “Olağandışı
gider ve zararlar” kooperatiflerde pek karşılaşılmayan kalemlerdir.
Dönem net kârı veya zararı tüm masraflar çıktıktan sonra kooperatifin bir yıllık süre içerisindeki kârını veya zararını gösterir.
Bu konuları bu şekilde açıkladıktan sonra son bir not düşmekte fayda görülmektedir.
Özellikle kooperatif yöneticilerinin kendilerini bu konularda geliştirmeleri ve muhasebecileriyle daha fazla teşrik-i mesaide bulunmaları başarı için zorunludur.
Kooperatifin belirli bir büyüklüğe ulaşıncaya kadar bu tür hizmetler konusunda üst birliklerin kooperatifleri desteklemesi akılcı bir yoldur. Ancak belirli bir büyüklüğe
ulaştıktan sonra kooperatiflerin kendi bünyelerinde bu konuları düzenlemeleri çok yararlı olacaktır.
KAYNAK: Kooperatiflerde Finansal Yönetim, Prof. Dr. İbrahim YILMAZ, Ankara, 2014
